Kundër përkthimit, por më tepër kundër hajnisë

Është shqetësuese kërkesa e përsëritur shpesh dhe pa asnjë argument për përkthimin e teksteve shkollore për arsimin në Kosovë, sepse një kulturë që kërkon përkthim të teksteve shkollore është kulturë që ka kapitulluar.

Këto kërkesa bëhen nga të ashtuquajtur apo të vetëshpallur ekspertë. I cilësoj kështu, sepse një ekspert i vërtetë për çështje të arsimit në Kosovë do ta dinte se çka thotë Ligji për Tekstet Shkollore dhe nuk do t'i propozonte kuturu ministrisë apo shoqërisë përkthimin e teksteve. Me fjalë tjera, kushdo që mendon se tekstet e përkthyera bëjnë punë më mirë ka mundësinë që ta realizojnë këtë ide duke aplikuar në konkursin për tekste shkollore me libër të përkthyer. Natyrsht, kërkesa është që ky tekst t'i përmbahet planprogrameve të Kosovës dhe Standardit për Tekste Shkollore. Pra, kjo ide e propozuar më shpesh se që duhet s'është asgjë tjetër pos një krrokëritje e atyre që duan të duken.

Është e dhimbshme që kërkesa të tilla vinë edhe nga institucione të larta të kulturës së vendit, si për shembull nga AShAK-u. Kjo jo vetëm për arsyet e përmendura më sipër, pra për arsye të mbrojtjes dhe zhvillimit të kulturës vendore, si dhe për arsye teknike - u përmend që një propozim i tillë nuk ka kuptim, sepse arsimi i Kosovës është i hapur për atë që mendon se të përkthyerit është më i mirë - por edhe për arsye se kjo ide nuk mund të mbështetet as nga situata në terren.

Veçimi i teksteve të lëndëve të shkencave të natyrës për përkthim dëshmon mosnjohje totale të gjendjes në shkollat e Kosovës. Këto shkolla nuk i kanë problem të dorës së parë lëndët e shkencave, por më tepër vuajnë nga mosnjohja dhe mospërdorimi i saktë i gjuhës shqipe, mosleximi i letërsisë së mirë, mungesa themelore në të arysetuar e në të formuluar një mendim të qartë, e probleme të ngjashme. Nëse merret si pasqyrë rezultati në PISA, shkollat e Kosovës nuk dështuan vetëm në matematikë e shkencë, por edhe në të lexuar e kuptuar. Rrjedhimisht, përkthimi i teksteve të shkencave të natyrës nuk do të zgjidhte asnjë problem.

Një pikë tjetër është edhe e dhëna se Shqipëria tashmë i ka bërë disa vjet që i arsimon nxënësit me tekste të përkthyera për shkenca dhe kjo nuk është përkthyer edhe në ngritje të cilësisë së mësimit. Bile, disa nga tekstet e përkthyera kanë gabime, të cilat është problem të përmirësohen, sepse kërkohet intervenim në shtëpi botuese e kultura te të cilat kritika nga këtu vështirë që mund të arrijë.

Edhe një pikë e tretë që dëshmon për problemin e përkthimit të teksteve nga terreni: cilat tekste do të duhej të përkthehen, cili sistem i arsimit do të adaptohet, kush do të bëjë zgjedhjen? Të kërkosh të përkthesh libra nga bota do të thotë që Kosova ka kapcitete që të vlerësojë sistemet arsimore të të gjithë botës dhe nga ata të zgjedhë më të mirin! Nëse PISA merret si referencë, a do të thotë kjo se Kosova do të përkthejë tekste të Lindjes së Largët, regjion që gjithmonë i prin listës për cilësi në arsim?

Përfundimisht: propozimi për përkthimin e teksteve shkollore është një ide që kundërshtohet nga së paku katër argumente:

1. s'i bën nder kulturës së vendit dhe zhvillimit të saj,
2. përkthimin s'e pengon ligji, prandaj ai që e don s'ka nevojë ta propozojë, por le të veprojë,
3. nuk i zgjidh problemet me cilësinë e dobët të arsimit në Kosovë, sepse si propozim fokusohet në disa lëndë dhe nuk e prek thelbin e problemeve, dhe
4. nuk përputhet me gjendjen në terren.

Problemi themelor me tekstet shkollore në Kosovë është se zgjedhja e tyre nga ministria e arsimit është bërë përmes një procesi të korruptuar. Nëse kritika - në vend se të përqendrohet te zgjidhjet periferike, çfarë është përkthimi i teksteve - përqendrohet ndaj ministrisë mu te kjo pikë, pra te hajnia, atëherë ka gjasa që tekstet e radhës të jenë të mira.

Koment mbi Platformën e AShAK-ut për rimëkëmbjen e arsimit në Kosovë

Tmerr! Marre! Mozo'makeq!

Sqarim apo metakoment: Komenti im i vetëm për Platformën është ky që sapo e lexuat, s'kam tjetër. Kjo që vazhdon është një koment mbi komentin, apo një sqarim se pse nuk mund ta komentoj atë dokument më tepër se kaq. Sepse ai dokument është aq i dobët, aq i keq, aq i mjerë në ide, trajtim, paraqitje, e çkado tjetër, sa që e kam të pamundur të formuloj një kritikë mbi të. Për fat të keq, ai dokument as parodi nuk mund të bëhet. Këtë do ta kuptojë kushdo që i kalon disa çaste duke e lexuar.

I ndjek me interes reagimet e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe natyrisht që kisha kërshëri për të parë se çka do të propozojnë këta, të cilët kanë një hise shumë të madhe të fajit se pse gjendja me arsimin dhe shkencën në Kosovë është e mjerë. Duke i ditur kapacitetet e tyre, nuk prisnja ndonjë punë të mirë, përkundrazi. Por, u befasova për të keq, sepse me të vërtetë nuk prisja kaq poshtë: Akademia doli me një shkarravinë, ata dolën me një dokument sharlatanësh. Ky dokument, i përpiluar edhe nga një "matematikan", raporton për përqindje mbulimi mbi 100%, ndonëse kjo është e pamundur me përkufizim. Hajde mos thuaj se Kosova s'është vrimë e zezë ku thyhen ligjet e fizikës.

Përpiluesit dhe kontribuesit në prodhimin e kësaj shkarravine janë elita mjerane e Kosovës, elitë kampione në zhvatje. Kjo listë emrash është një galeri tërrpijanash, që s'kuptohet se pse i hyjnë hallit që të përpilojnë platforma për të cilat s'e kanë kapacitetin. Ngjet që kulmi i një veprimi të mirë të Akademisë mbetet heqja me turp e pllakatës që ja pat vendosur Hashim Thaçi.

Notë e dobët për heqjen e notimit

Vlerësimi është një procesi sistematik përmes të cilit përcaktohet vlera, rëndësia dhe cilësia e një subjekti në shqyrtim. Vlerësimi bëhet duke e krahasuar performancën e subjektit ndaj asaj që kërkohet apo pritet që subjekti ta bëjë për rrethanat e caktuara.

Vlerësimi është edhe kryefjala e çështjeve të ditëve të fundit në arsimin e Kosovës, dhe atë për dy çështje të ndryshme: 1. atë që quhet si vlerësim apo testim i mësimdhënësve, dhe 2. heqjen e notimit për nxënësit e klasëve fillore. Për të dy rastet ka paqartësi, por në vija të trasha kuptohet se Qeveria Kurti 2 kërkon një shqyrtim të performancës së mësimdhënësve dhe lehtësim të stresit te nxënësit. Për të parën u bë zhurmë e madhe, kurse e dyta po kalon në heshtje të frikshme - e frikshme sepse po përvidhet pa një trajtim të merituar.

Pa marrë parasysh detajet e realizimit të këtyre kërkesave, filozofia e tyre është kontradiktore, edhepse e lëviz pikën e përqëndrimit në vlerësim nga nxënësi te mësimdhënësi. Duke u nisur nga përkufizimi i vlerësimit të dhënë në paragrafin e parë, vlerësimi duhet të jetë pjesë përbërëse e punës në shkollë në të gjitha etapat e mësimdhënies dhe nxënies. I cilësoj si kontradiktore këto kërkesa, se nuk kam lexuar që kjo lëvizje në arsim është për të krijuar një shpërndarje më të mirë të stresit apo cilësisë, pra nuk më duket se në situatën e dhënë mund të luftohet stresi në një anë duke e shtuar në tjetrën.

Sistemi arsimor i Kosovës i ka disa mekanizma për vlerësimin e punës së mësimdhënësit. Ky vlerësim do të duhej të kryhej nga inspektorët e arsimit, drejtori i shkollës, aktivi i lëndës, por vërehet se efikasiteti i kësaj pune nuk është i kënaqshëm. Se a duhet të zhvillohet një formë e re për vlerësimin e mësimdhënësve apo të rivitalizohen ekzistueset, nuk më duket se ka një përgjigje të prerë e të arsyetuar mirë.

Më shqetësuese është ideja e largimit të notimit si forma dominuese e vlerësimit të nxënësit fillor. Përgjatë historisë së shkurtë të arsimit, Kosova ka pasur disa sisteme të ndryshme të notimit. Një kohë lëndët kanë qenë të ndara në ato me peshë më të madhe dhe që notohen me nota numerike, si për shembull matematika e gjuha, dhe ato që vinin në rend të dytë dhe që merrnin nota përshkruese, si arti e sporti. Në një kohë tjetër, të gjitha lëndët u barazuan në formë të notimit, ndërsa një ndër eksperimentet më interesante ishte ai që nuk panonte notë përsëritëse për nxënësin. Analiza e këtyre varieteteve të notimit dhe rezultati e efekti i tyre është vështirë të caktohet, sepse arsimi është sistem shumëdimenzional dhe varet edhe nga faktorë tjerë, psh përgatitja e mësuesve, planprogrami, infrastruktura, ..., por megjithatë një efekt a ndikim i formave të notimit mund të nxirrej. Nuk më duket se kjo është bërë, sidomos lidhur me efektet e kalimit të nxënësve pa arritur edhe nivelin minimal të njohurive (anulimi i ngeljes). [1]

Ideja e zbutjes së stresit përmes zbehjes së testimit apo notimit nuk është e re dhe është përmendur më parë edhe në kontekstin e arsimit kosovar. Problemi me këtë shfaqet në dy pika:

1. cila është alternativa?, dhe
2. si ndikon heqja e testimit apo notimit në përmirësimin e cilësisë së mësimdhënies e nxënies?

Përderisa për pikën e parë nuk ka shumë të dhëna, pika e dytë gjen përgjigje të qartë: notimi dhe testimi nuk janë faktorë që e dëmtojnë arsimin. Përkundrazi, zbutja e kriterit në notim sjell dëmtim (Literatura që trajton këtë është e madhe, por një studim i kohëve të fundit që vjen te ky përfundim është Rahman, 2021. Shënim: edhepse studimi është për nivele të larta të shkollimit, përfundimet nga ky studim mund të zgjerohen edhe për nivelin fillor, sepse ky nivel nuk është kujdestarí, por shkollim).

Si e thotë edhe vet përfkufizimi i fjalës vlerësim, ky proces e cakton vlerën dhe meritën e një subjekti - në rastin konkret të notimit, njohuritë e nxënësit për një lëndë të caktuar - përballë standardeve të vendosura. Nëse këto standarde janë të vështira apo jo, nëse këto ju përgjigjen nevojave dhe realitetit të vendit apo jo, mbetet për t'u diskutuar, por arsyetimi me largimin e notimit për punë të stresit nuk dëshmon për zhvillime të mira në arsim.

Në vend se të largohet notimi, sistemi arsimor duhet të veprojë që të ndryshojë bindjen e shoqërisë për shkollimin dhe sidomos certifikimin apo diplomimin. Në rrethanat e sotme, Kosova kërkon diplomë për shitës në supermarkete! Diploma, në fakt, duhet të jetë dëshmi që bartësi i saj ka aftësi të caktuara analitike e të të menduarit, ka njohuri të përgjithshme për çështjen ku ka diplomuar, dhe që mund të kryejë detyra lidhur me atë lëmi. Të punosh shitës nuk i kërkon asnjë nga këto.

Me fjalë tjera, stresi nuk më rezulton se buron nga notimi, por nga rëndësia që i jepet atij, dhe kjo rëndësi është e deformuar. Ky deformim më së miri vërehet në diskutimin se çfarë note ka marrë nxënësi, karshi pyetjes se çka dhe si ka mësuar. Një sistem i shëndoshë përqëndrohet në të dytën dhe i ndërton standardet në pajtim me të. Nuk është as e nevojshme e as e arsyeshme që një nxënës të jetë i shkëlqyeshëm në të gjitha lëndët për të gjitha vitet, sepse ato kanë kërkesa të ndryshme, të cilat një njeri me zhvillim normal - dhe ky është ai të cilit i kushtohet sistemi arsimor - nuk i mbërthen. Një mënyrë që mundëson relativizimin e kësaj është notimi në lakore, formë që nuk është provuar në Kosovë - pra, mundësitë për mbajtjen e notimit, por zbutjen e stresit që ky përcjell, nuk janë shterur.

Largimi nga notimi jep shenjë që sistemi arsimor në Kosovë e pranon largimin nga vlerësimi përmes standardeve si metodë e arsyeshme për zhvillimin e qytetarit të përgjegjshëm. Kjo është një bindje dhe ndërmarrje e rrezikshme për ardhmërinë e vendit dhe fëmijëve.

[1] Një shkrim shumë i mirë për efektin e keq që ka zbutja e notimit në cilësinë e shkollimit është ky i Shane Trotter dhe diskutimet rreth tij.

Gabimi dhe budallallëku në shkencë

Puna shkencore përcillet vazhdimisht me gabime, pra këto janë pjesë e pandashme e shkencës. Gabimet në shkencë janë të natyrave të ndryshme. Një pjesë e madhe e tyre burojnë nga pamundësia për të bërë matje a njehsime të sakta. Në këtë rast nuk flitet për gabim në kuptimin e parë të fjalës, pra si lajthitje apo si rezultat të keq, por si paqartësi apo pasiguri në njohjen a matjen e bërë. Ky shkrim nuk ka të bëjë me këtë lloj gabimi, sepse në këto raste dihet mirë madhësia e gabimit dhe ajo analizohet pa problem.

Gabimet më të zakonshme në shkencë janë të natyrës së lajthitjes apo gabimit që bëhet padashur në shpjegimin e një fenomeni, ose në matjet eksperimentale, për të cilat nuk ka një bazë të mirë apo të plotë teorike ose teknike. Këto gabime motivohen nga vullneti për të përparuar njohuritë dhe meqë ky përparim bëhet në terr, natyrisht që lajthitjet janë të pashmangshme. Gjithsesi, këto gabime karakterizohen me thellësi të mendimit apo me punë që meriton respekt.

Asnjë njeri me dy fije mend në kokë nuk do të pohojë se Aristoteli nuk ka qenë mendimtar i madh, edhepse dihet që fizika e tij ka gabime të mëdha. Këto gabime evidentohen sot, kur e dimë mirë që lëvizja e një trupi përcaktohet nga forca e bashkëveprimit dhe kjo ka lidhje funksionale me nxitimin, e jo me shpejtësinë, si mund të interpretohen mësimet e Aristotelit (për një trajtim të saktë të fizikës Aristoteliane me koncepte moderne, ftoj lexuesin që të konsultojë punimin e Carlo Rovelli-t Aristotle's Physics: a Physicist's Look). Fizika që Aristoteli e ka ndërtuar ka qenë në funksion të plotësimit të filozofisë së tij për botën dhe njeriun, perënditë dhe fatin, prandaj nuk mund të gjykohet nga pikëvështrimi që ne kemi sot. Përkundrazi, do të përfundonim në një situatë të arrogancës së pashembullt, e cila do të nënvleftësonte punën e shumë mendimtarëve gjatë mijëvjeçarëve.

Edhe Galileo Galilei, i pari që shkundi fuqishëm mësimet e Aristotelit nga shpjegimi i dukurive të natyrës, ka promovuar qëndrime të diskutueshme, por sot çdo njeri i lexuar me plot të drejtë e mban Galileo-n si mendimtar që e ka shpënë njerëzimin përpara me hapa të papërsëritshëm. Sipas Owen Gingerich-it, një lëshim i Galileo-s që solli te gjykimi i tij nga ana e Kishës Katolike ishte gabimi logjik i promovimit të arsyetimit induktiv si të ishte deduktiv, për ç'gjë është kritikuar, në mes tjerësh, edhe nga bashkëkohaniku Johannes Kepler.

Sot dihet mirë që mekanika klasike e formuluar nga Newton-i, Lagrange-i, Euler-i, Hamilton-i, e të tjerë, është e kufizuar për lëvizjen e trupave makroskopikë që kanë shpejtësi më të vogël se ajo e dritës. Ligjet dhe teoremat e kësaj mekanike nuk e përjashtojnë bashkëveprimin e menjëhershëm të trupave, por kjo - si është kuptuar tek para një shekulli - është në kundërshtim me realitetin, ku bashkëveprimi mund të përcillet me shpejtësi të fundme. Kjo gjithsesi nuk do të thotë se mekanika klasike është gabim, në kuptimin që është keq dhe jep rezultate të padobishme, por vetëm se është e kufizuar në zbatueshmërinë e saj. Plotësimi i kësaj mekanike për trupa shumë të vegjël bëhet përmes Mekanikës Kuantike, kurse kufizimi i shpejtësisë mbulohet nga Teoria e Relativitetit. Megjithatë, këto dy teori nuk i duhen inxhinierit të ndërtimtarisë, ta zëmë, por ai vazhdon ta mësojë dhe t'i zbatojë mësimet e mekanikës klasike. Përtej utilitaritetit, mësimet e mekanikës klasike kanë elemente që mbesin ende në themelet e njohjes që kemi për botën, sepse atje futen shumë koncepte bazë (masa, energjia, etj), ndonëse shumë tjera kanë ndryshuar.

Në shumë raste përparimi ka arritur duke hedhur poshtë modelet që frymëzojnë arsyetimin dhe duke e mbajtur rezultatin. Një shembull i mirë për këtë është modeli që Maxwell-i ka ndërtuar për formulimin e ekuacioneve të elektrodinamikës. Maxwell-i është nisur nga një model i vorbullave rrotulluese dhe ka përfituar ekuacionet që përshkruajnë dukuritë klasike të elektricitetit, magnetizmit dhe optikës. Modeli i tij u dëshmua që ishte i panevojshëm, por ekuacionet mbeten një pikë kulminante e mendimit njerëzor.

Historia tregon se reagimi i parë ndaj rezultateve të reja në shkencë është refuzimi. Kjo më së miri është shprehur nga Max Planck-u, i cili ka shkruar se shkenca përparon pas çdo funerali, meqë gjenerata e vjetër e shkencëtarëve zakonisht nuk konvertohet, por zëvëndësohet nga gjenerata e re, e cila e ka më të lehtë adaptimin e mësimeve të reja. Kjo ndodh sepse shkenca është aktivitet që bëhet nga njerëzit. Një ndër problemet më të mëdha në këtë vijë është se shkenca kërkon investim të hatashëm mendor dhe kohë të gjatë për të zotëruar një pikëvështrim të vetëm mbi dukuritë, e lëre më për ato alternative.

Një ilustrim markant i kësaj është zhvillimi i Teorisë së Stringjeve, teori që dikur ka synuar të jetë kulmi i fizikës teorike, kurse sot po ka gjithnjë e më pak përkrahës. Si e shpjegon Sabine Hossenfelder në librin Lost in Math, ku e citon Freeman Dyson-in, teoristët e stringjeve mbahen nëpër departamente të fizikës, sepse kushtojnë pak. A do të thotë kjo se ata janë gabim? Assesi jo, sepse puna e tyre meriton respekt për hir të thellësisë së mendimit dhe aftësisë matematike. Por, ndoshta mund të parashikohet se pas një gjenerate, më s'do të ketë kush nevojë për këtë teori, sikuse që sot askush nuk ka nevojë për inxhinierë të flogjistonit e matës të eterit. Ndoshta puna e tyre do të rezultojë në shpjegime të cilat as që mund t'i kemi parasysh sot. Gjithsesi, kjo është një rrugë në terr, një rrugë që kërkon ndihmën e fatit.

***

Përballë gabimit në shkencë është budallallëku. Ky paraqet gabimin që nuk do të duhet të bëhej dhe që jep rezultat të keq. Për të përdorur metaforën e mësipërme, nëse gabimi në shkencë bëhet se shkencëtari kërkon të hedh dritë në vendin ku është terr, pra gjasa për shkarje është e madhe, budallallëku është të fikësh dritën aty ku ajo është e siguruar. Budallallëku në shkencë është të provosh të demonstrosh se Teoria e Relativitetit është gabim duke përdorur metodat e Mekanikës Klasike, të shpjegosh djegien me flogjiston, të bësh alkimi me flakë qiriu, të kërkosh planetin Vullkan...

Kosova është prodhuese e budallallëkut në shkencë. Kundër kësaj kam reaguar para gati një dekade, kur ky budallallëk ka qenë i kufizuar. Sot gjendja është shumë e keqe, sepse ky budallallëk ka shpërthyer universitetin, ka gjetur përkrahje në mesin e shkencëtarëve shqiptarë, në ministri të arsimit e shkencës, dhe botohet nga poshtë e përpjetë, në Prishtinë, në Tiranë e në botë. Botimi në botë nuk është çudi, sepse bota e ka vendosur që t'ia hapë dyert kujtdo meqë është e sigurtë në kritikën dhe filtrimin që e bën. Problemi është te shoqëria jonë e vobektë në mjete e koka.

Nga ana tjetër, ky budallallëk duhet duartrokitur, sepse zbuloi karakterin e dobët të të ashtuquajturve profesorë. Është e pakuptueshme se si i bashkohet dikush një projekti të çmendur si është ai për rrëzimin e Teorisë së Relativitetit. Ndoshta bëhet për të shënuar edhe një rresht në listën e publikimeve, por kjo s'bën asgjë tjetër pos ndot edhe ato publikime që mund të kenë ndonjë vlerë. Pra, ai që i bashkohet budallallëkut, jo vetëm që e humb kredibilitetin para kolegëve, por edhe shndërrohet në budallë që shërben për argëtim, për aq sa mund të argëtohet njeriu nga budalla. E keqja e shoqërisë sonë është që tash këta aty janë shumica, si nga profesorët në Prishtinë, Tetovë e Tiranë, por edhe nga ata në ministri, akademi, e kudo ku pretendohet se ka intelektualë. Me fjalë tjera, një budallë e zbulon fytyrën e vërtetë të intelektualizmit shkencor shqiptar, që del të jetë intelektualizëm budallenjsh.

Para tri dekadash, kur Serbia sulmoi çdo gjë shqiptare në Kosovë, njerëzit u përgjigjën duke refuzuar e qëndruar, edhepse rreziku ishte i madh dhe ardhmëria e zymtë. Sot, kur këto rreziqe nuk ekzistojnë, kur shoqëria jonë mund dhe duhej të zhvillohej lirshëm, nuk del askush t'ia qesë dorën budallallëkut dhe t'i thotë stop. Kjo s'tregon asgjë tjetër, por kalbëzim deri në palcë të njeriut shqipfolës. Përpara kësaj gjendjeje, e vetmja zgjidhje është ndalimi i financimit me mjete publike të çdo institucioni e aktiviteti që shitet si shkencor, përfshirë dhe universitetet e akademitë, sepse ato kanë dështuar që të reagojnë ndaj kësaj gjendjeje, rrjedhimisht janë komplet të pavlera për shoqërinë.