Dy fjalë për Max Planck-un

Fizika e shekullit të kaluar paraqet një ndër zhvillimet më epike në tërë historinë e njerëzimit, sepse jo vetëm që ndërtoi një botëkuptim në suaza të fantastikës për hapësirën e kohën përmes Teorisë së Relativitetit apo për materien përmes Mekanikës Kuantike, por zhvillimet historike ballafaquan fizikanët me disa nga dilemat etike më të rënda të historisë. Një ndër protagonistët më hijerëndë të këtyre zhvillimeve është Max Planck-u, një ndër heronjët më të urtë të shkencës dhe humanizmit.

Thuhet se kur Planck-u shfaqi dëshirën për të studiuar fizikë, aty diku kah viti 1874, një profesor i ka thënë se ajo çka ka qenë me rëndësi në fizikë tashmë është zbuluar dhe nuk ka mbetur punë tjetër aty pos sqarimi i do detajeve, prandaj nuk ia vlen të studiohet më kjo lëmi. Por, si dëshmon edhe vet Planck-u, qëllimi i tij për të studiuar fizikën nuk ka qenë që të zbulojë gjë apo të bëhet i famshëm, por që të kuptojë se si punon Natyra. Planck-u shkruan se vendimi i tij për t'iu përkushtuar shkencës e ka zanafillën në të kuptuarit se ligjet e arsyetimit përputhen me ligjet që udhëheqin mbresat a ndjenjat që i regjistrojmë përmes shqisave. Me fjalë tjera, njeriu përmes të menduarit mund të njohë mekanizmin e botës që e rrethon dhe ky fakt që nuk duket haptas është tronditës për një mendimtar të thellë.

Planck-u iu përkushtua studimit teorik të termodinamikës, lëmi në të cilën dha kontribut të madh qysh në fillet e punës së tij. Tema e tij e doktoraturës, e mbrojtur me 1879, kishte të bënte me një riformulim të Ligjit të Dytë të Termodinamikës, riformulim që ishte më i thellë se ai paraprak i dhënë nga Clausius-i. Sipas Clausius-it nxehtësia nuk mund të rrjedhë spontanisht nga trupi i ngrohtë tek i ftohti. Planck-u e shprehu këtë teoremë duke pohuar se përcjellja e nxehtësisë nuk mund të kthehet tërësisht me çfarëdo mjete. Për dallim nga forma e Clausius-it, kjo e Planck-ut është më e plotë, sepse përmban edhe kuptimin e irreversibilitetit (pakthyeshmërinë), e cila duhet të shtohet veçan në trajtimin që ja bën Clausius-i.

Ky rezultat i mundësoi Planck-ut që të bëhet docent në Universitetin e Mynihut, pozitë për të cilën nuk paguhej. Planck-u mund ta përballonte këtë punë falë gjendjes së mirë financiare të familjes së tij. Por, së shpejti ai mori pozitën e profesorit, së pari në Universitetin e Kielit e më vonë në Universitetin e Berlinit, ku mori katedrën e Kirchhoff-it pas vdekjes së këtij. Në Berlin Planck-u u bë profesor i fizikës teorike. Është interesante të përmendet se Kirchhoff-i ishte kundërshtar i drejtpërdrejtë i rezultatit të Planck-ut në termodinamikë, sepse Planck-u përdorte konceptin e entropisë edhe te proceset e pakthyeshme, përderisa Kirchhoff-i nuk e pranonte që kjo madhësi fizike kishte kuptim, pos për procese të kthyeshme.

Në Berlin Planck-u vazhdoi punën në termodinamikë duke kërkuar zgjidhjen për problemin e rrezatimit të trupit të zi. Ky problem kërkon të përcaktojë gjatësinë valore (ngjyrën) që emeton një trup në varshmëri të temperaturës. Edhe nga përditshmëria mund të vërejmë se me ngrohjen e një trupi në temperatura mbi 600 gradë celsius, ai së pari bëhet i kuq, e më vonë ngjyrat e tij kalojnë kah e portokallta, e verdha e kështu me radhë. Çdo ngjyre i përgjigjet një gjatësi e caktuar valore, e cila mund të matet lehtë me spektrometra dhe Planck-u kishte në dispozicion një seri matjesh shumë precize. Problemi qëndronte në atë se këto matje nuk përputheshin me asnjë shpjegim teorik të fenomenit. Në fakt, një shpjegim i tillë ekzistonte vetëm për gjatësi të mëdha valore që i përgjigjen zonës infra të kuqe të spektrit.

Planck-u iu qas këtij problemi jo në formë fenomenologjike, por matematike, duke provuar të gjente një funksion matematik që përputhet me të dhënat eksperimentale. Këtë e bëri duke supozuar një funksion me dy terme, ashtu që termi i parë është proporcional me energjinë dhe i dyti me katrorin e energjisë. Ajo që mbeti ishte të gjente përputhjen e konstanteve të proporcionalitetit me gjatësinë valore, gjë që Planck-u e bëri me sukses duke përfituar atë që sot njihet si Shpërndarja e Rrezatimit të Trupit të Zi. Planck-u, pas krahasimit të formulës së tij me të dhënat eksperimentale, e raportoi këtë rezultat para Shoqërisë Fizike të Berlinit më 1900.

Ligji i Planck-ut fshihte në vete një detaj interesant që kërkonte një interpretim të guximshëm. Ndonëse të gjithë fizikanët e kohës kërkonin të vënin një lidhje në mes të shpërndarjes së energjisë së rrezatimit me temperaturën, Planck-u, duke u mbështetur edhe në punën e vet të doktoraturës, e nisi shqyrtimin duke e vendosur një lidhje në mes të energjisë dhe entropisë. Kjo lidhje solli deri te nevoja për futjen e një konstante të proporcinalitetit, atë që sot e quajmë konstantja e Planck-ut dhe e shënojmë si e ka shënuar edhe vet Planck-u, me h. Sipas tij, kjo konstante paraqet sasinë elementare të veprimit. Planck-u shkroi në formën moderne atë që sot njihet si Formula e Boltzmann-it për Entropinë dhe nga ajo llogariti entropinë për lëkundësit që formojnë trupin e zi. Praktikisht, nëse Dielli mendohet si trup i zi, atëherë këta lëkundës janë atomet që e bëjnë Diellin. Rezultati i Planck-ut ishte se energjia minimale që mund të kishte një lëkundës që lëkundet me një frekuencë të caktuar është e barabartë me prodhimin e asaj frekuence me sasinë elementare të veprimit. Pra, energjia nuk mund të kishte vlerë të çfarëdoshme të vogël, por kishte një kufi minimal, përndryshe në energji më të vogla lëkundësi nuk mund të ekzistonte.

(Ja vlen të shënohet ky detaj interesant: Boltzmann-i nuk kishte aspak simpati për trajtimin klasik të termodinamikës që e bënte Planck-u, sepse pëlqente trajtimin përmes mekanikës statistike, në ndërtimin e së cilës kishte punuar vetë. Ndërkohë Boltzmann-i ishte një ndër promovuesit më të fuqishëm të natyrës atomike të materies, pikëpamje kjo që rezistohej nga shumëkush. Planck-u i jepte të drejtë Boltzmann-it dhe i kundërshtonte edhe kolegët në universitetin e Berlinit. Pas vdekjes së Boltzmann-it, Universiteti i Vjenës ja ofroi pozitën e tij Planck-ut, por ky nuk ndërroi vend. Konstantja e Bolzmann-it është emërtuar ashtu nga Planck-u, i cili shkoi dhe në shenjë respekti ja ndërtoi varrin Boltzmann-it të braktisur. Në gurin e varrit të tij është gdhendur ekuacioni i Boltzmann-it që lidh entropinë dhe probabilitetin e gjendjes.)

Për të kuptuar më mirë këtë rezultatin për sasinë elementare të veprimit që e fitoi Planck-u mund të merret si krahasim rasti i lëvizjes së një trupi. Nëse trupi është në qetësi energjia kinetike e tij është zero. Por, kur lëviz, atëherë trupi do të ketë një shpejtësi të caktuar, e cila ja cakton edhe energjinë kinetike. Vlera e kësaj shpejtësie nuk kufizohet, pra mund të jetë 1 metër për sekondë, por mund të jetë edhe sa gjysma e saj, apo edhe gjysma e gjysmës. Një avanturier kurioz mund të kërkojë që kjo shpejtësi të jetë sa gjysma e gjysmës së gjysmës, dhe - sipas fizikës së bërë para Planck-ut - Natyra nuk ja qet asnjë pengesë. Pra, energjia kinetike do të ndryshojë në mënyrë të vazhdueshme sikurse edhe shpejtësia, pa kërcime e hope, derisa të arrijë vlerën zero. E njëjta vlen edhe për konceptin e hapësirës dhe kohës: ne mund t'i ndajmë këto në pjesë gjithnjë e më të vogla. Nëse teknologjia na paraqet problem, asgjë nuk na ndalon që këtë ndarje ta realizojmë me të menduar.

Rezultati i Planck-ut tregonte se një gjë e tillë më nuk vlen, pra që veprimi në fizikë ka natyrë diskrete. Natyra diskrete nuk ishte e huaj për fizikën e kohës, sepse ishte pranuar për disa dukuri. Për shembull, Faraday kishte dëshmuar se elektriciteti kishte natyrë diskrete dhe që ekzistonte sasia elementare e elektricitetit. Edhe për masën vlente e njëjta gjë, edhepse me rezerva. Atë kohë natyra atomike e lëndës kishte një bazë të fortë, edhepse nuk ishte e pranuar pa kushte nga të gjithë. Por, askush nuk e mendonte që edhe veprimi, e me të edhe energjia, do të kishin natyrë kuantike, dmth ishin diskrete dhe paraqiteshin me copa-copa, e jo si një e tërë e vazhdueshme. Rrjedhimisht, sot flitet për copën më të vogël teoretikisht të matshme të hapësirës, e shprehur si gjatësi plankiane, ose për pjesën më të shkurtër të kohës, për intervalin plankian. Është meritë e gjenialitetit të Planck-ut dhe punës së tij të pa cene që ky qëndrim u pranua pa tronditje të mëdha, edhepse Planck-u e dallonte mirë efektin që ky rezultat do të kishte në fizikë.

Në perëndim të Berlinit gjendet pylli i madh Grunewald, ku profesori Planck tashmë e kishte shtëpinë. Është e shënuar se gjatë një shëtitjeje, ai i shpjegon djalit të vet se kishte arritur te një rezultat që përnga rëndësia është i krahasueshëm me punën e Newton-it. Vlerësimi i rezultatit si i tillë është plotësisht me vend, sepse hapi një dritare të madhe për të kuptuar Natyrën dhe mundësoi zhvillimin e një fizike të paimagjinueshme deri atëherë. Planck-u i rezistoi me vite rezultatit që i doli përpara, provoi dëshpërimisht të gjente një zgjidhje që përputhej me mësimet e fizikës klasike, por pa sukses. Në fund, Planck-u iu dorëzua gjuhës së Natyrës dhe pavullnetshëm u bë revolucionari i parë i fizikës moderne. Ky dorëzim ishte plotësisht në karakterin e tij, sepse Planck-u që nga fillimi ishte i interesuar të kuptonte me përunjësi Natyrën dhe të mos i impononte asaj vizionin e tij. Fati e deshi që kontributi i Planck-ut në ndërtimin e kësaj fizike të ishte vetëm fillestar, sikurse puna e Kepler-it, i cili duke përputhur vrojtimet e sakta me format matematike për trajektoret e planeteve, arriti të trasojë rrugën për formulimin e Ligjit të Gravitetit nga Newton-i. I pari që e vazhdoi shtegun e hapur nga Planck-u ishte Einstein-i, i cili duke u bazuar mu në konceptin e sasisë elementare të veprimit, dha shpjegimin e efektit fotoelektrik. Pasuan Bohr-i, Schrödinger-i, Heisenberg-u, Dirac-u, e shumë titanë të tjerë që ndërtuan atë që sot njihet si Teoria Kuantike.

Ndërkohë, Planck-u jo vetëm që vazhdoi të kontribuonte në shkencë, por arriti një autoritet të madh edhe në shoqëri, sidomos në qarqet intelektuale dhe në organizimin e shkencës. Për autoritetin e tij më së miri dëshmon mësuesi më i madh i fizikës i të gjitha kohëve, Arnold Sommerfeld-i, i cili duke ndjekur frymën e kohës i shkruan një vjershë. Në të Sommerfeld-i i shkruan Planck-ut se e gjitha që bëj është të nduk lulet nga toka që e kultivove. Planck-u modest ja kthen poashtu me një vjershë ku i shkruan se edhe ky s'bën tjetër pos nduk lule, por e fton që t'i bashkojnë ato në buqetën më të mirë. Autoriteti i Planck-ut ishte një vazhdues i traditës familjare, meqë rridhte nga një familje intelektuale dhe patriotike gjermane. Bile, dy djemtë e Planck-ut kishin marrë pjesë në Luftën e Parë Botërore, në të cilën djali i madh, Karl-i, e humbi jetën në betejë, kurse i dyti, Erwin-i, u zu rob lufte nga francezët. Atë që nuk guxonin ta bënin profesorët tjerë, e bënte Planck-u, i cili i shkonte në zyrë Hitlerit dhe ja kundërshtonte në fytyrë - por pa sukses - politikën shkatërrimtare. Planck-u ishte përkrahës i madh i Einstein-it dhe shkencëtarëve tjerë në kohën kur nazizmi përjashtonte shkencëtarët me origjinë hebreje. Kështu Planck-u u qëndroi me dinjitet sfidave etike që koha ja përplasi.

Në muzgun e jetës së vet Planck-u angazhohej që ta ruante atë që mundej nga shkenca dhe kultura - dikur e lavdishme - gjermane, e cila ishte nën dhunën naziste. Është shumë i vlefshëm diskutimi që e përcjell Heisenberg-u, i cili kishte shkuar te Planck-u për këshillim (diku kah mesi i viteve '30). Heisenberg-u, duke i parë përjashtimet që ju bëheshin kolegëve hebrej, propozon që në shenjë proteste të japë dorëheqje nga pozita e profesorit, por para se ta bëjë këtë e takon Planck-un. Planck-u i dorëzuar i thotë se nuk mund ta këshillojë, sepse parasheh shkatërrimin jo vetëm të universiteteve, por të të gjithë vendit. Planck-u e shpreh kënaqësinë që Heisenberg-u e kolegët tjerë provojnë të protestojnë, por që kursi i historisë ka marrë tashmë atë kahje që nuk mund të ndikohet më nga këto veprime. Me merakun për vendin dhe largpamës, Planck-u e fton Heisenberg-un që të mendojë për kohën pas katastrofës. Një mundësi që e sheh Planck-u është që Heisenberg-u të qëndrojë në Gjermani dhe të ndërtojë atë që i quan ishuj të qëndrueshmërisë, vende ku do të kapeshin të rinj gjermanë e të mbijetonin fatkeqësinë që pritej. Planck-u i thotë

Askush nuk mund të dijë se sa ishuj të tillë do ta mbijetojnë katastrofën; por jam i sigurtë që edhe nëse arrijmë të udhëheqim përtej këtyre kohrave të tmerrshme një numër të vogël të rinjsh të talentuar e mendje-shëndoshë, do të kemi bërë një punë të mirë për të siguruar ringjalljen e Gjermanisë pas fundit. [...] Mendoj që të gjithë ne që nuk jemi detyruar të emigrojmë për arsye racore duhet të provojmë të qëndrojmë dhe të vendosim themelet për një jetë më të mirë pasi që të përfundojë ky makth. Do të jetë e vështirë dhe e rrezikshme, dhe do të të duhet të bësh kompromise të atilla, që më vonë do të përdoren kundër teje. Natyrisht që nuk mund të fajësoj ata që vendosin ndryshe, ata që e gjykojnë jetën në Gjermani si të patolerueshme, ata që nuk mund të qëndrojnë përderisa padrejtësitë bëhen e ata s'mund t'i ndalojnë. Por, në gjendjen e kobshme nëpër të cilën kalon Gjermania tash, askush nuk mund të veprojë me dinjitet. Çdo vendim që marrim na fut në padrejtësi të një forme a tjetre. Në fund, secili kemi mbetur për vete. S'ka kuptim të japësh apo marrësh këshilla. Pra, e gjitha që mund të të them është: pa marrë parasysh se çka do të bësh, nuk ka shpresë që do të parandalosh një fatkeqësi të vogël pa përfunduar kjo fatkeqësia e madhe. Por, të lutem, mendo për kohën që do të vijë pas fundit.

Kjo etikë dhe ky qëndrim i dashurisë dhe respektit për të Vërtetën dhe të Mirën absolute natyrisht që ka pasur ndikim edhe në rrethin familjar të Planck-ut. Djali i tij, Erwin-i, ka qenë pjesëtar i një grupacioni gjermanësh që kanë provuar të bëjnë atentat ndaj Hitlerit. Për fat të keq, këta janë hetuar dhe Erwin-i është dënuar dhe varur në janar të vitit 1945. Vdekja e djalit të tij të dytë, me të cilin ka pasur afërsi të madhe, e ka shkatërruar Planck-un, por ky megjithatë e arriti fundin e Luftës së Dytë Botërore dhe mbijetesën e atyre ishujve të ringjalljes së Gjermanisë. Sot, Gjermania ka një varg institutesh që e bartin emrin Max Planck, institute këto që prijnë në zhvillimin e shkencës dhe kulturës botërore.

Dilema etike me të cilat u përball Planck-u prekën edhe sferën e shkencës, sidomos pas eksplodimit të bombës atomike, e cila në njëfarë forme ishte fryt i një pune që u nis me vet të. Ky e ndante mirë rolin e shkencës dhe religjionit a etikës në përcaktimin e vlerave të mira absolute dhe virtyteve drejt të cilave synojmë. Çdo individ, shkruan, s'ka alternativë tjetër, pos ta luftojë me guxim betejën e jetës, sepse askush nuk ka lindur me pretendim ligjor për lumturi, sukses dhe prosperitet në jetë. Planck-u fton që ta njohim dhe pranojmë me përunjësi çdo çast të lumturisë si një dhuratë që obligon. E vetmja gjë të cilën mund ta pretendojmë me sigurinë më të madhe dhe të cilën s'mund të na e marrë kush është integriteti i shpirtit, që shfaqet si kryerje me ndërgjegje e detyrave. Planck-u thotë se e ka pasur fatin e madh që detyrat e tij kenë qenë në sferën e shkencës, ku e ka hulumtuar të hulumtueshmen dhe e ka respektuar të pahulumtueshmen.

Njëjtë, studimet dhe puna në shkencë më kanë dërguar në vende të ndryshme, të cilat mahnisin me bukuritë, kulturën, historinë dhe njerëzit. Berlini nuk bën përjashtim, përkundrazi, është një qytet me histori të madhe. Një ndër rrugët kryesore është Unter den Linden (Rruga nën Blinj), ku gjendet edhe universiteti famëmadh Humboldt. Përskaj portës së ndërtesës qëndrore gjendet një pllakë e vetme modeste që na njofton se këtu ka dhënë mësim Max Planck-u. Investimi i madh në studim më shpaguhet kur kaloj përballë kësaj pllake dhe, për dallim nga ndonjë turist që ndoshta mrekullohet me arkitekturën e bukur, e kuptoj edhe se sa i madh është ky vend ku dikur ka dhënë mësim një Njeri si Max Planck-u.

Dimri dhe terri?

Shqiptari Carpe diem-in e latinit e shpreh përmes vërejtjes një herë vjen vera kah dera. Në rastin e përdorimit të qymyrit si pasuri natyrore e Kosovës, duket që vera shkoi dhe tash po vjen dimri. Këtë e bazoj në mungesën e disponimit në Europë dhe botë për përkrahjen e termocentraleve, bile në kundërshtimin e fuqishëm të tyre.

Që mundësia e Kosovës për të prodhuar energji nga burime tjera pos qymyrit është e varfër dëshmon edhe përkrahja që Kosova ka marrë dikur nga organizata të ndryshme për ndërtimin e termocentralit (psh Banka Botërore), edhepse mu ato organizata kanë qenë dhe janë kundërshtare të mëdha të prodhimit të energjisë nga qymyri. Sot kjo përkrahje më nuk ekziston. Nga ana tjetër, edhe studimet më optimiste për prodhimin e energjisë nga burimet alternative (jofosile) tregojnë që Kosova mund të mbulojë më së shumti 50% të nevojave të veta me energji nga burimet alternative, dhe atë pa marrë në konsideratë transportin (në Kosovë, emetimet e gazrave nga veturat janë të të njëjtit rend të madhësisë me ato nga termocentralet).

Zhvillimet e fundit me ndërtimin e hidrocentraleve nëpër lumenjtë e vegjël rrjedhës të Kosovës dëshmojnë se edhe teknologjia më efikase e prodhimit të elektricitetit, më e lira, më e mbajtshmja (e qëndrueshmja), dhe më miqësorja për ambientin, pra hidroenergjia, nuk garanton situatë më të mirë për shoqërinë. Njëjtë vlen edhe për biomasën (drurin), i cili vazhdon të mbetet një burim i rëndësishëm i energjisë në vend, por rrezikshëm në kufinj të ripërtrirjes. Me fjalë tjera, gjendja nuk është bardh e zi për përdorimin e alternativave, për faktin se nuk mund të veprohet kundër ligjeve të natyrës: njeriu do energji elektrike dhe përfitimi i saj gjithsesi që do të shkaktojë çrregullim diku.

Sa për burimet fosile, thuhet se sasia absolute e qymyrit që ka Kosova e radhit këtë në top 10-15 vendet e para të botës. Për një gjë nuk ka dyshim dhe ajo është që Kosova ka qymyr të mjaftueshëm për nevojat e veta edhe për së paku 50 vitet e ardhshme. Mundësia më e mirë e shfrytëzimit të kësaj pasurie natyrore është prodhimi i energjisë elektrike, edhepse ekziston edhe mundësia tjetër që qymyri të mos shfrytëzohet në Kosovë, por t'i shitet vendeve tjera.

Çështja është se para se të shterohet apo shitet qymyri, po shterohet vullneti dhe mundësia për përdorimin e tij si burim të energjisë. Kjo falë ndryshimeve klimatike që shkakton djegia e qymyrit dhe lirimi i dioksid karbonit e gazrave e grimcave tjera të dëmshme për ambientin dhe shëndetin, të cilat e kanë ndryshuar edhe klimën politike nga ajo zhvillimore drejt asaj ambientaliste.

Problemi i energjisë është problem shumë i vështirë dhe kërkon edhe shqyrtim nga disa aspekte të ndryshme shoqërore, përpos asaj teknologjike. Një ndër to është levërdia ekonomike, e cila duhet të llogarisë bilancin në mes të dobisë shoqërore e përfitimit ekonomik nga prodhimi i energjisë dhe shpenzimeve nga dëmtimi i shëndetit të qytetarëve e ambientit. Një aspekt tjetër është ai i sigurimit të energjisë nga brenda vendit, përballë nevojës së sigurimit të energjisë përmes importit, gjë që do të shkaktonte humbjen e një pjese të pavarësisë në raport me vendet prej nga sigurohet energjia.

Edhe një herë: Kosova të vetmen zgjidhje me vlerë për t'i adresuar të dyja këto pika e ka ndërtimin e një termocentrali. Por, duket se kjo mundësi po zbehet gjithnjë e më shumë, e për më tepër, nëse merret parasysh koha e humbur, kjo mundësi po bëhet gjithnjë e më e shtrenjtë. Dhe kam frikën që në të gjitha diskutimet që bëhen rreth mundësive zhvillimore të vendit, koha nuk merret parasysh. Rëndësia e saj bëhet më e dukshme mu në rastin e zhagitjes dhe dështimeve të ndërtimit të një termocentrali.

Jeta mesatare e një termocentrali llogaritet të jetë rreth 30 vjet, ndonëse ato dizajnohen për punë deri në 50 vjet. Termocentralet që sot funksionojnë në Kosovë o e kanë kaluar këtë moshë moti, o janë aty pari, pra në pleqëri të thellë. Ato vazhdojnë të punojnë falë arnimeve e riparimeve që ju janë bërë gjatë 20 viteve të fundit, ndërkohë që vazhdojnë të shkaktojnë ndotje më të madhe dhe të punojnë me efiçiencë më të vogël se sa janë normat e termocentraleve moderne.

Planet për ndërtimin e një termocentrali të ri, herë të quajtur Kosova C, e herë Kosova e Re, janë më se 15 vjet të vjetra. Nëse llogaritet që ndërtimi i një termocentrali kërkon maksimumin nja 5 vjet dhe nëse politikat dhe zbatimi i tyre në Kosovë do të ishte bërë si duhet, rrjedh që Kosova tashmë do të kishte pasur afër gjysmës së jetës së vet një termocentral modern dhe të dobishëm për qytetarët. Për më tepër, gjatë gjithë kësaj kohe, Kosova ka qenë net importues i energjisë. Shtoja kësaj edhe faktin që Kosova kryesisht ka eksportuar verës, kur çmimi i energjisë është i ulët, dhe ka importuar dimrit, kur ky çmim është i lartë, del që qytetari i ndershëm i Kosovës ka paguar shumëfish, në vend se të përfitonte nga pasuritë e vendit.

Përderisa Kosova përpëlitet me këto çështje, vendet e rajonit, ku me sukses e ku pa të, kanë arritur të zhvillojnë e realizojnë projekte për ndërtimin e termocentraleve të reja. Ndër to janë termocentrali Stanari, Ugljevik 3, Kostolac B2 e B3, Tuzla 7, Pljevlja II, Kakanj 8, e të tjera, që të gjitha së bashku me kapacitet 4000 MW. Sa për referencë, kontrata e dështuar me Contour Global-in për Kosovën e Re ka parashikuar termocentral me 350 MW. Me fjalë tjera, kapacitetet e reja termoenergjetike në rajon janë dhjetë herë më të mëdha se ato me të cilat shtyhet Kosova, ndërkohë që Kosova prin me pasuri natyrore. Bile, edhe vendet e rajonit që janë anëtare të BE-së ndërkohë kanë ndërtuar termocentrale, si për shembull Ptolemaida 5 në Greqi e Sostanj në Sloveni, ose edhe më gjërë, si termocentrali Opole e Turow në Poloni, Ledvice në Çeki, e të tjera. Pra, qymyri, nëse arsyetohet si duhet, nuk është tabu. (Armiku i vërtetë i ambientit nuk është qymyri, por qeveritari i korruptuar, ky kriminel ndaj të mirës publike.)

Fatkeqësia më e madhe për Kosovën lidhur me këtë temë është humbja e kohës. Kosova, në vend se gjatë kësaj kohe të kishte një termocentral modern dhe të ishte superfuqi rajonale për prodhimin dhe eksportimin e energjisë, është një vend i varfër, që importon energji, që shfrytëzon termocentrale me ndotje të madhe, vend të cilit i vdesin ata inxhinjerë që me të vërtetë e kanë ndërtuar dhe mirëmbajtur energjetikën e vendit, dhe vend që nesër do të paguajë çmim shumë më të shtrenjtë për prodhimin e energjisë përmes tregut të karbonit. Se projektet e mëdha dhe të mira për energjinë mund të realizohen e dëshmon lidhja me Shqipërinë përmes interkonjeksionit. Pak para se me të vërtetë të vijë dimri për energjetikën kosovare, do të ishte mirë që t'i vihet gishti kokës e të mendohet e punohet seriozisht për shfrytëzimin e kësaj mundësie për zhvillim. Përndryshe, duke parafrazuar Nolin, qytetari i Kosovës do të jetë pranë qymyrit në terr.

Sapuni për djathë

Si sot e një vit e do ditë më parë, ish-ministrja e arsimit e momentit, znj. Bajrami, deklaroi para gazetarëve se ka gjetur që gjatë viteve 2014-2017 ministria i ka shpenzuar 5 milion euro për shërbime që nuk janë kryer. Kjo pagesë është bërë për ndërtimin e një platforme për mësim online.

Pak perspektivë: me 5 milion euro e për tri vjet, Gjermania mund të shkollojë 30 doktorë shkencash nga shkencat e edukimit. Duke marrë parasysh që bota nuk i ka 30 profesorë që janë ekspertë të këtyre punëve (mësimit online, pra), me mjetet e shpenzuara Kosova do të mund të bëhej superfuqi botërore në këtë lëmi.

Si sot e një vit e pa do ditë, kryeministri i Qeverisë Kurti 1 promovoi projektin Pasaporta Mësimore, projekt që synon të arrijë nxënësit kudo përmes platformës online. U tha se Kosova është një ndër tri vendet e para që janë përzgjedhur për pilotim të projektit. U tha gjithashtu se pjesë e projektit do të jenë edhe platformat e personalizuara, të ndërtuara me kurikulë ku do të kontribuonte Universiteti i Kembrixhit.

Sot, një vit pas, disa shtete tjera e kanë tashmë funksionale këtë platformë, ndërsa Kosova ende. Ndërkaq, kurikula nuk është tjetër pos ajo zyrtarja e Kosovës, për të cilën kontributi i Universitetit të Kembrixhit është i barabartë me zero.

Përqëndrimi i tepërt i Kosovës në lajlelulet që sillen rreth mësimit online, përderisa gjendja e mësimit është e mjerë, më së shumti i bën dëm mësimdhënësit dhe nxënësit në Kosovë. Kosova ka nevojë që të përgatisë mësimdhënës që e dinë mirë lëndën të cilën e shpjegojnë, që e zotërojnë mirë gjuhën shqipe dhe bazat e matematikës, dhe që mund të komunikojnë me logjikë e arsyeshëm me nxënësin, prindin, kolegun dhe strukturat shtetërore. Për të gjitha këto pika, nevoja për veglërinë online (përfshirë edhe dixhitalizimin) është e papërfillshme.

Mësimi online, tekstet elektronike, dixhitalizimi i sistemit arsimor dhe idetë tjera të ndërlidhura me teknologjitë informatike/kompjuterike duhet të merren parasysh dhe atë me seriozitet të madh. Një gjë e tillë ndodh në botën e zhvilluar dhe që i pranon rezultatet pa u shastisur pas asgjësë. Rishtas, Sakai dhe ekipi i tij dëshmuan përsëri që mësimi i bërë me laps e letër është më efektiv se ai i bërë me mjete elektronike. Studime të ngjashme ka shumë (i mirënjohur është punimi i Mueller dhe Oppenheimer, 2014). Përderisa bota nuk i ka vendusur hala pikat mbi i për këtë punë, pse Kosova duhet të vrapojë pas eksperimentimit?

I vetmi arsyetim që gjej për shitjen e mësimit online publikut të Kosovës si sapunin proverbial për djathë është alibia për të vjedhur a mashtruar përmes projekteve që s'i kontrollon kush. Përndryshe, si mund të arsyetohet mungesa e raportimit mbi 5 milion euro të avulluara, ose platforma që ka vetem një faqe interneti qe një vit?

Dëshmitë dhe vërejtjet e Profesor Rasim Bejtullahut

TV Syri Vision paska realizuar një intervistë me Profesor Rasim Bejtullahun, intervistë e cila ka prekur çështjet e arsimit në Kosovë.

E para e punës është që ky kanal meriton të përshëndetet për intervistën e qëlluar. Nuk para shoh emisione nga Kosova, sepse ato janë të realizuara keq: në vend se të ofrojnë një mundësi për të informuar dhe për të hapur një diskutim për një çështje me rëndësi për publikun me dikë që di diçka rreth asaj çështjeje, emisionet shërbejnë si platformë për të treguar se sa të mençur janë gazetarët. Kjo nuk ndodhi në intervistën në fjalë, prandaj çdo lëvdatë për gazetaren.

Nga një mori temash që preku kjo intervistë, dua të komentoj dy. Së pari, kjo intervistë shpalosi disa pika që ndriçojnë historinë e filleve dhe ngritjes së arsimit në Kosovë. Profesori tregoi për vendosjen e astronomisë si provim në kuadër të departamentit të fizikës dhe kriterin e kërkuar që kjo lëndë të zhvillohet si duhet në gjimnaze nga profesorë të përgatitur. Trajtimi i astronomisë nga botëkuptimi i matematikës e fizikës (për dallim nga trajtimi si album fotografishë me emra planetesh) tregon një pjekuri të lartë të zyrtarëve arsimorë të para gjysmëshekulli kur e kanë pranuar dhe angazhuar një person të përgatitur për këtë detyrë. Astronomia, edhepse është lëndë praktike, në kuptimin që shpjegon ndërtimin e kalendarëve, qe sa kohë është lëndë e kulturës. Prandaj, të kalosh sistemin arsimor për një periudhë 30-40 vjeçare nga analfabetizmi në sistem ku punohet astronimia me aparatin e saj matematik, është një e arritur e madhe. Për këtë, merita kryesore i takon Profesorit Rasim, i cili e ka vendosur këtë lëndë mësimore në binarët e duhur.

Fatkeqësia dhe mangësia e shoqërisë kosovare është se nuk arriti ta vazhdojë këtë punë të nisur mbarë. Është për keqardhje që nuk ka gjeneratë të dytë (mjafton një person) që do ta mirëmbante e plotësonte këtë lëndë për nevojat e mësimdhënies në gjimnaze [1]. Kjo natyrisht që është degradim jo vetëm i shkollës, por i kulturës në përgjithësi.

Çështja e dytë që ngrit Profesori në intervistë është ajo e kuadrove të reja, të cilët as nuk e kanë përgatitjen e duhur e as nuk e kanë dëshmuar veten në botë. Hiq botës, do të mjaftonte që vlera e këtyre kuadrove të testohej në universitetet që i doktorojnë. Zhvillimet e fundit në botën akademike dhe prodhimi serik e i pa kriter i doktorëve janë të atilla që e kanë zhvleftësuar këtë titull. Në rrethana të tilla botërore, por edhe duke pasur parasysh edhe mungesën e një kritike të shëndoshë në kulturën tonë, një kandidat do të mund të vlerësohej si i zoti vetëm nëse ka arritur të punojë për së paku një vit në universitetin që e ka doktoruar. Pra, duke e paguar e jo duke i marrë pare, universiteti do të dëshmonte se me të vërtetë ka prodhuar kuadër të mirë.

Profesori Rasim me këtë rast hapi një temë e cila do të duhej të ishte hapur moti, e jo të mbetet tabu: për këto 20-30 vjet, shkollimi në Kosovë është dëmtuar dhe nuk është ndihmuar nga intervenimi i universiteteve të Shqipërisë. Kur Universiteti i Prishtinës, në kërkim të kualitetit, pati bllokuar studimet e doktoraturës, studentët u dyndën në Tiranë dhe ata ish-studentë sot të doktoruar punojnë në Kosovë. Unë nuk di asnjë rast që nga ai numër i madh doktorësh të ketë ndonjë që punon në Shqipëri. Do të shtoja se e njëjta situatë është edhe me shkolla ndërkombëtare (austriake, angleze, ...), të cilat me filialet e veta gati që janë shndërruar në degree mills që prodhojnë kuadër që bën punë për Kosovë, por jo për veten.

Intervista është me shumë vlerë dhe uroj që dashamirët e arsimit në Kosovë ta ndjekin, ndërsa që politikanët të cilët kanë bërë qeveri e ministri për të udhëhequr me arsimin në Kosovë të skuqen: është për turpin e tyre që e kanë sjellur arsimin në atë gjendje ku Profesori me të drejtë i quan jokompetentë e hajna. Deklarata e tij se nuk ka dashur të ofendohej duke u takuar me ministra jokompetentë të cilëve s'ju ngulet në kokë, është model i qytetarisë, i guximit dhe mbrojtje me krenari e për lakmi e profesionit. Kjo deklaratë është shembull jo vetëm për këto kohë kur njerëzit thyejnë hundë e buzë duke vrapuar pas politikës e promovimit të rremë, kur njerëzit duartrokasin kuturu këdo që i hipën pozitës, por edhe shembull për çdo rrethanë kur njeriu dëshiron të dëshmojë se ka kurriz.

[1] Kjo situatë më kujton pjesë të një bisede të zhvilluar me profesorin para sa vitesh: profesori tregonte se kur u angazhua për të përgatitur lëndën e fizikës për studentët e bujqësisë, ai zgjodhi atë material që ju përshtatet me profesion. Pas disa cikleve të ligjëratave dhe stabilizimit të syllabusit, profesori largohet dhe lëndën e merr tjetërkush. Ky tjetërkushi tash e përpunon lëndën dhe fillon t'iu shpjegojë studentëve të bujqësisë lëvizjen e planeteve. Ja pra, si e përgatit shkolla kosovare prashitjen në Hënë.